Latino: dall'autore Plauto, opera Bacchides parte Actus IV, 640-761
Chrysalus Mnesilochus Pistoclerus CHRYSALUS Hunc hominem decet auro expendi, huic decet statuam statui ex auro; [640] nam duplex hodie facinus feci, duplicibus spoliis sum adfectus erum maiorem meum ut ego hodie lusi lepide, ut ludificatust callidum senem callidis dolis compuli et perpuli, mi omnia ut crederet nunc amanti ero filio senis, [645] quicum ego bibo, quicum edo et amo, regias copias aureasque optuli, ut domo sumeret neu foris quaereret non mihi isti placent Parmenones, Syri, qui duas aut tris minas auferunt eris [650] nequius nil est quam egens consili servos, nisi habet multipotens pectus: ubicumque usus siet, pectore expromat suo nullus frugi esse potest homo, nisi qui et bene et male facere tenet |
CRISALO MNESILOCO PISTOCLERO CRISALO Eccolo qui, l'uomo che vale tanto oro; [640] eccolo, l'uomo che ha diritto a un monumento: io che ho fatto centro due volte, oggi, e catturato duplice bottino Il mio vecchio padrone, come l'ho giocato e rigirato Quel dritto di vecchiardo, io l'ho indotto e condotto coi miei trucchi a mettere ogni cosa nelle mie mani Al mio padroncino innamorato, col quale vado [645] a mangiare e bere e far l'amore, io gli ho offerto un tesoro da re; adesso ce l'ha in casa, la pecunia, e mica deve correre a cercarla Mi fanno ridere, mi fanno, quegli schiavi che al padrone gli fregano pochi spiccioli [650] Mi fanno pena i servi che son privi di spirito e di idee: hai bisogno, sei nei guai Una bella trovata, zac, e te la cavi |
[655] improbis cum improbus sit, harpaget furibus, furetur quod queat, vorsipellem frugi convenit esse hominem, pectus quoi sapit: bonus sit bonis, malus sit malis; [660] utcumque res sit, ita animum habeat sed lubet scire quantum aurum erus sibi dempsit et quid suo reddidit patri si frugi est, Herculem fecit ex patre: [665] decimam partem ei dedit, sibi novem abstulit sed quem quaero optume eccum obviam mihi est num qui nummi exciderunt, ere, tibi, quod sic terram optuere quid vos maestos tam tristesque esse conspicor non placet nec temere est etiam quin mihi respondetis [670] MNESILOCHUS Chrysale, occidi CHRYSALUS Fortassis tu auri dempsisti parum MNESILOCHUS Quam, malum, parum immo vero nimio minus multo parum CHRYSALUS Quid igitur, stulte |
È un uomo da nulla chi non sa fare il bene e il male; [655] carogna con le carogne, deve farsi, e rubare ai ladri, e arraffare tutto quel che può; l'uomo in gamba, che ci ha sale in zucca, ha cento facce, è buono con i buoni, cattivo coi cattivi, [660] pronto a tutto, secondo come gira Ma io vorrei sapere una cosa: il mio padroncino, di tutta quella grana, quanta se n'è tenuta, quanta ne ha data al padre Se è furbo, se, ha trattato suo padre come si tratta Ercole: [665] un decimo a lui, gli altri nove a sé Ma guarda, io lo sto cercando e lui arriva: padrone mio, ecché hai perduto qualche nummo che te ne vai in giro a testa bassa Cosa vuol dire questa faccia da funerale Non mi piace Qui c'è sotto qualcosa Be', non rispondete [670] MNESILOCO Crisalo, io sono un uomo morto CRISALO Ne hai tenuto troppo poco MNESILOCO Poco Troppo poco, pochissimo, meno che poco CRISALO Cosa Tu, balordo, tu che potevi far man bassa grazie a me, ti sei limitato a pilluccare con due ditini |
an tu, quoniam occasio ad eam rem fuit mea virtute parta, ut quantum velles tantum sumeres, sic hoc digitulis duobus sumebas primoribus [675] an nescibas quam eius modi homini raro tempus se daret MNESILOCHUS Erras CHRYSALUS At quidem tute errasti, cum parum immersti ampliter MNESILOCHUS Pol tu quam nunc med accuses magis, si magis rem noveris occidi CHRYSALUS Animus iam istoc dicto plus praesagitur mali MNESILOCHUS Perii CHRYSALUS Quid ita MNESILOCHUS Quia patri omne cum ramento reddidi [680] CHRYSALUS Reddidisti MNESILOCHUS Reddidi CHRYSALUS Omnene MNESILOCHUS Oppido CHRYSALUS Occisi sumus qui in mentem venit tibi istuc facinus facere tam malum MNESILOCHUS Bacchidem atque hunc suspicabar propter crimen, Chrysale, mi male consuluisse: ob eam rem omne aurum iratus reddidi meo patri CHRYSALUS Quid, ubi reddebas aurum, dixisti patri [685] MNESILOCHUS Me id aurum accepisse extemplo ab hospite Archidemide |
Ma non lo sapevi che occasioni simili capitano di rado nella vita [675] MNESILOCO Sbagli CRISALO Sbagli tu, che non hai cacciato le mani dentro il mucchio MNESILOCO Mi diresti di peggio, se ne sapessi di più Sono morto CRISALO A sentirti, il mio animo è scosso da un brutto presagio MNESILOCO Sono finito CRISALO E perché MNESILOCO Ho dato tutto a mio padre Sino all'ultimo centesimo [680] CRISALO Tutto MNESILOCO Tutto CRISALO Tutto quanto MNESILOCO Sì CRISALO Siamo morti tutti e due Ma come ti è venuto in mente un delitto simile MNESILOCO Crisalo, Crisalo Sospettavo di Bacchide, di lui, credevo che mi avessero tradito Cieco di rabbia, ho dato l'oro a mio padre [685] CRISALO E, nel darglielo, cosa gli hai detto |
CHRYSALUS Em, istoc dicto dedisti hodie in cruciatum Chrysalum; nam ubi me aspiciet, ad carnuficem rapiet continuo senex MNESILOCHUS Ego patrem exoravi CHRYSALUS Nempe ergo hoc ut faceret quod loquor MNESILOCHUS Immo tibi ne noceat neu quid ob eam rem suscenseat; [690] atque aegre impetravi nunc hoc tibi curandumst, Chrysale CHRYSALUS Quid vis curem MNESILOCHUS ut ad senem etiam alteram facias viam compara, fabricare finge quod lubet, conglutina, ut senem hodie doctum docte fallas aurumque auferas CHRYSALUS Vix videtur fieri posse MNESILOCHUS Perge, ac facile ecfeceris [695] CHRYSALUS Quam, malum, facile, quem mendaci prendit manufesto modo quem si orem ut mihi nil credat, id non ausit credere MNESILOCHUS Immo si audias quae dicta dixit me adversum tibi CHRYSALUS Quid dixit MNESILOCHUS Si tu illum solem sibi solem esse diceres, se illum lunam credere esse et noctem qui nunc est dies |
MNESILOCO Che l'avevo avuto dall'amico Archidemide, puntualmente CRISALO Ecco, con queste parole, Crisalo è in croce: non appena mi vede, il padrone mi sbatte nelle mani del boia MNESILOCO L'ho pregato io, mio padre, CRISALO Di mettermi subito in croce MNESILOCO Ma no Di non punirti, di non avercela teco [690] L'ho tanto supplicato che mi ha detto sì Ma adesso, Crisalo, tocca a te CRISALO E che debbo toccare MNESILOCO Trovala, un'altra via per arrivare al vecchio Inventa, costruisci, fa' quel che ti pare, metti insieme qualcosa Per raddrizzare il vecchio dritto e scucirgli la grana CRISALO E ti pare possibile [695] MNESILOCO Per te sì, se ti ci metti CRISALO Accidenti, se mi ha appena pescato sul fatto Adesso se gli dico di non credermi, non crede neanche a questo MNESILOCO Eh sì: l'avessi sentito cosa diceva contro di te CRISALO Cosa diceva |
[700] CHRYSALUS Emungam hercle hominem probe hodie, ne id nequiquam dixerit MNESILOCHUS Nunc quid nos vis facere CHRYSALUS Enim nil nisi ut ametis impero ceterum quantum lubet me poscitote aurum: ego dabo quid mihi refert Chrysalo esse nomen, nisi factis probo sed nunc quantillum usust auri tibi, Mnesiloche dic mihi [705] MNESILOCHUS Militi nummis ducentis iam usus est pro Bacchide CHRYSALUS Ego dabo MNESILOCHUS Tum nobis opus est sumptu CHRYSALUS Ah, placide volo unum quidque agamus: hoc ubi egero, tum istuc agam de ducentis nummis primum intendam ballistam in senem; ea ballista si pervortam turrim et propugnacula [710] recta porta invadam extemplo in oppidum anticum et vetus: si id capso, geritote amicis vostris aurum corbibus, sicut animus sperat PISTOCLERUS Apud test animus noster, Chrysale |
MNESILOCO Se tu gli dicessi che il sole, il sole che sta là, è il sole, lui si crederebbe che è la luna, e che questo giorno è notte fonda [700] CRISALO Ah sì Bene, oggi me lo spolpo, quell'uomo, così non avrà parlato a vuoto PISTOCLERO E noi due, cosa dobbiamo fare CRISALO Nulla, cioè niente, fate l'amore, poi chiedetemi tutto l'oro che vi pare L'avrete Crisalo vuol dire Rubaloro e questo nome debbo meritarmelo Ma tu, Mnesiloco mio, dimmi subito quante palancucce ti abbisognano [705] MNESILOCO Per riscattare Bacchide, duecento filippi, per il soldato CRISALO Te li darò MNESILOCO E poi a noi, per le spese CRISALO Una cosa alla volta, sistemata la prima, passerò alla seconda: anzitutto punto la catapulta contro il vecchio per i duecento filippi Se con quella abbatto la torre e i bastioni, subito mi precipito in quella fortezza vecchia bacucca [710] Se la conquisto, a voi non rimane che portare alle vostre amichette l'oro a palate Ecco quello che spero |
CHRYSALUS Nunc tu abi intro, Pistoclere, ad Bacchidem, atque ecfer cito PISTOCLERUS Quid CHRYSALUS Stilum, ceram et tabellas, linum PISTOCLERUS Iam faxo hic erunt [715] MNESILOCHUS Quid nunc es facturus id mihi dice CHRYSALUS Coctumst prandium vos duo eritis atque amica tua erit tecum tertia MNESILOCHUS Sicut dicis CHRYSALUS Pistoclero nulla amica est MNESILOCHUS Immo adest alteram ille amat sororem, ego alteram, ambas Bacchides CHRYSALUS Quid tu loquere MNESILOCHUS Hoc, ut futuri sumus CHRYSALUS Ubist [720] biclinium vobis stratum MNESILOCHUS Quid id exquaeris CHRYSALUS Res itast, dici volo nescis quid ego acturus sim nec facinus quantum exordiar MNESILOCHUS Cedo manum ac subsequere propius me ad fores intro inspice CHRYSALUS Euax, nimis bellus atque ut esse maxume optabam locus [725] PISTOCLERUS Quae imperavisti imperatum bene bonis factum ilicost |
PISTOCLERO Siamo nelle tue mani, Crisalo CRISALO Tu adesso, Pistoclero, vai li dentro, da Bacchide, e porti fuori PISTOCLERO Che cosa [715] CRISALO Stilo, cera e tavolette, spago PISTOCLERO Vado e porto (Entra in casa ) MNESILOCO Cosa stai per fare Dimmelo CRISALO Il pranzo è in tavola Ci sarete voi due e, come terza, la tua amica MNESILOCO Proprio così CRISALO E Pistoclero non ce l'ha, l'amica MNESILOCO Ce l'ha sì, le Bacchidi sono due: io amo l'una, lui l'altra CRISALO Ma che mi dici [720] MNESILOCO Ti dico come saremo CRISALO Il biclinio, dov'è sistemato MNESILOCO Perché me lo chiedi CRISALO Perché sì, voglio saperlo: mica lo sai, tu, che cosa sto per fare, né quale impresa medito MNESILOCO Dammi la mano e avvicinati alla porta: ecco, guarda lì dentro CRISALO Bello, magnifico Il posto è come speravo [725] PISTOCLERO (uscendo) Ecco qua tutto quanto Se l'ordine giusto è all'uomo giusto, si esegue di gusto |
CHRYSALUS Quid parasti PISTOCLERUS Quae parari tu iussisti omnia CHRYSALUS Cape stilum propere et tabellas tu has tibi MNESILOCHUS Quid postea CHRYSALUS Quod iubebo scribito istic nam propterea te volo scribere, ut pater cognoscat litteras quando legat [730] scribe MNESILOCHUS Quid scribam CHRYSALUS Salutem tuo patri verbis tuis PISTOCLERUS Quid si potius morbum mortem scribat id erit rectius CHRYSALUS Ne interturba MNESILOCHUS Iam imperatum in cera inest CHRYSALUS Dic quem ad modum MNESILOCHUS 'Mnesilochus salutem dicit suo patri ' CHRYSALUS Adscribe hoc cito: 'Chrysalus mihi usque quaque loquitur nec recte, pater, [735] quia tibi aurum reddidi et quia non te fraudaverim ' PISTOCLERUS Mane dum scribit CHRYSALUS Celerem oportet esse amatoris manum PISTOCLERUS Atque ~ idem hercle em perdundum magis quam ad scribundumst cito MNESILOCHUS Loquere hoc scriptumst |
CRISALO Che hai portato PISTOCLERO Tutto quello che mi hai chiesto CRISALO (a Mnesiloco) Impugna lo stilo, prendi le tavolette MNESILOCO E poi CRISALO Scrivi quello che detto Voglio che sia tu a scrivere, perché tuo padre, leggendo, riconosca la tua scrittura [730] Scrivi MNESILOCO Che scrivo CRISALO Un saluto a tuo padre, a tuo piacere PISTOCLERO Meglio malanni e morte, sarebbe più giusto CRISALO Non rompere MNESILOCO Ciò che mi hai detto, è già scritto CRISALO Fammi sentire MNESILOCO «Mnesiloco augura salute al padre suo» CRISALO Aggiungi questo «Crisalo mi rimbrotta e mi strapazza [735] perché ti ho reso l'oro e non ti ho defraudato» PISTOCLERO Piano che scriva CRISALO La mano dell'amante dev'essere svelta PISTOCLERO Svelta a scialacquare, non a scrivere MNESILOCO Va' avanti: ho scritto CRISALO «Perciò, padre mio, ora devi stare attento, perché sta meditando qualche trucco per sottrarti quell'oro |
CHRYSALUS 'Nunc, pater mi, proin tu ab eo ut caveas tibi, sycophantias componit, aurum ut abs ted auferat; [740] et profecto se ablaturum dixit ' plane adscribito MNESILOCHUS Dic modo CHRYSALUS 'Atque id pollicetur se daturum aurum mihi, quod dem scortis quodque in lustris comedim congraecem, pater sed, pater, vide ne tibi hodie verba det: quaeso cave ' MNESILOCHUS Loquere porro CHRYSALUS Adscribe dum etiam MNESILOCHUS Loquere quid scribam modo [745] CHRYSALUS 'Sed, pater, quod promisisti mihi, te quaeso ut memineris, ne illum verberes; verum apud te vinctum adservato domi ' cedo tu ceram ac linum actutum age obliga, obsigna cito MNESILOCHUS Obsecro, quid istis ad istunc usust conscriptis modum, ut tibi ne quid credat atque ut vinctum te adservet domi [750] CHRYSALUS Quia mi ita lubet potin ut cures te atque ut ne parcas mihi mea fiducia opus conduxi et meo periclo rem gero MNESILOCHUS Aequom dicis |
[740] Ha detto chiaro e tondo che te lo ruberà» Scrivi chiaro, eh MNESILOCO Avanti, detta CRISALO «Promette anche che il danaro lo darà a me, perché io lo sperperi a puttane e me lo mangi e beva nei bordelli, proprio come un Greco Ma tu, padre, non dar retta alle sue parole Ti prego di stare attento» MNESILOCO Va' avanti CRISALO Devi scrivere, poi, che [745] MNESILOCO Tu dettami e basta CRISALO «Tu però, padre, ricordati ciò che mi hai promesso, te ne prego, cioè di non fustigarlo; tienilo presso di te, in casa, legato come si deve» Tu, passami cera e spago, e tu sigilla MNESILOCO Ma scusa, a cosa può servire un lettera così Vuoi che non ti creda e ti tenga in casa, legato [750] CRISALO A me va bene così: pensa a te e non scocciarmi Sono partito perché ho fiducia in me stesso e vado avanti a mio rischio e pericolo MNESILOCO Hai ragione tu CRISALO Dammi le tavolette |
CHRYSALUS Cedo tabellas MNESILOCHUS Accipe CHRYSALUS Animum advortite Mnesiloche et tu, Pistoclere, iam facite in biclinio cum amica sua uterque accubitum eatis, ita negotiumst, [755] atque ibidem ubi nunc sunt lecti strati potetis cito PISTOCLERUS Numquid aliud CHRYSALUS Hoc, atque etiam: ubi erit accubitum semel, ne quoquam exsurgatis, donec a me erit signum datum PISTOCLERUS O imperatorem probum CHRYSALUS Iam bis bibisse oportuit MNESILOCHUS Fugimus [760] CHRYSALUS Vos vostrum curate officium, ego efficiam meum |
MNESILOCO Eccole CRISALO E ora, attenzione Tu, Mnesiloco, e tu, Pistoclero, andate subito a svaccarvi sul biclinio, ciascuno a fianco dell'amica sua [755] È un ordine E lì, dove i letti sono sistemati, mettetevi subito a bere PISTOCLERO Nient'altro CRISALO Sì, questo: una volta sdraiati, non sognatevi di alzarvi, eh, finché non avrete il mio segnale PISTOCLERO Evviva il nostro duce CRISALO Siete già in ritardo di due brindisi MNESILOCO Precipitiamoci [760] CRISALO Fate la vostra parte, che io farò la mia (I due giovani entrano in casa) |